Μηδείς ακαλλιτέχνητος εισίτω
Τις τελευταίες μέρες κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο ένα powerpoint με τίτλο «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», που το έλαβα, βέβαια, κι εγώ. Επειδή λοιπόν έχω ασχοληθεί λιγάκι με τέτοια ζητήματα (εικαστικών), σκέφτηκα να σας το σχολιάσω, καταναλώνοντας λίγο από τον πολύτιμο χρόνο σας.
Ο ζωγράφος, όπως και ο μουσικοσυνθέτης αλλά και κάθε καλλιτέχνης εν τέλει, ξεκινάει τη δημιουργία ενός έργου εμφορούμενος κατά το έλασσον από την λεγόμενη «έμπνευση» (που είναι θέμα για άλλη συζήτηση) και κατά το μείζον από την γνώση της τεχνικής που διαθέτει. Η εμπειρία χιλιετηρίδων και η παράδοσή της από γενιά σε γενιά δημιούργησε κανόνες που αποτελούν την εργαλειοθήκη για το «χτίσιμο» ενός έργου τέχνης. Από 'κεί ξεκινούν οι πάντες. Ύστερα ο καθένας, ανάλογα με την εποχή και την ιδιοσυγκρασία του, δίνει στο έργο την ιδιαιτερότητα που θα αποτελέσει και την προσωπική του σφραγίδα. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Ιστορίας είναι εκείνοι που δημιούργησαν νέους κανόνες, υπερβαίνοντας αλλά μη αγνοώντας τους παλιούς.
Από την Προϊστορία ήδη, αν κρίνουμε από τις αριστουργηματικές βραχογραφίες των Πυρηναίων και της Σαχάρας, αρχίζουν να απασχολούν τον καλλιτέχνη θέματα σχετικά με την ισορροπία του έργου, την κίνηση, την προοπτική κτλ.
Φαίνεται όμως ότι η πρώτη φορά που τίθενται συνειδητά και οργανωμένα τέτοια ζητήματα και μάλιστα με τρόπο που δεν αμφισβητήθηκε για αιώνες, είναι ο περίφημος «Κανών» του Πολυκλείτου. Μπαίνω στον πειρασμό να σας αναφέρω ότι ο Πολύκλειτος και ο Φειδίας είναι οι δυο διασημότεροι μαθητές του ξακουστού γλύπτη Αγελάδα από το Άργος. Είναι αυτοί που δημιούργησαν τον λεγόμενο «Αυστηρό Ρυθμό», με τα αιώνια και φωτοβόλα αριστουργήματά τους που κατηύγασαν τον Χρυσό Αιώνα.
«Κανών» ονομαζόταν το σχετικό σύγγραμμα του Πολυκλείτου και αποτυπώθηκε στον υπέροχο «Δορυφόρο του, ο οποίος δυστυχώς, σώθηκε μόνο μέσα από τα ρωμαϊκά αντίγραφά του. Ο Πολύκλειτος λοιπόν, μελετώντας το σώμα νεαρών αθλητών, καταλήγει σε πολύπλοκα μαθηματικά συμπεράσματα για τις σωστές αναλογίες του ανδρικού σώματος, που μέχρι και σήμερα θεωρούνται ιδανικές και συνοψίζουν το «καλός κ'αγαθός» (καλλονή-ανδρεία-σεμνότης). Για παράδειγμα, μεταξύ άλλων, ο Πολύκλειτος λέει ότι το ύψος του προσώπου και το ύψος της κεφαλής πρέπει να είναι ίσα με το 1/10 και το 1/8 του συνολικού ύψους του σώματος αντιστοίχως, το δε άθροισμα των υψών τραχήλου και κεφαλής να ισούται με το 1/6 του αναστήματος.
Στη ζωγραφική τώρα, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί νοητούς άξονες για να προσδώσει ισορροπία στο έργο, να δημιουργήσει κορυφώσεις, όγκους, επιφάνειες, να εστιάσει την προσοχή κτλ. Με την έννοια αυτή και δεδομένου του ότι όπως λέει ο Αριστοτέλης, «το σημείο όταν κινηθεί παράγει γραμμή και η γραμμή όταν κινηθεί παράγει επιφάνεια» («Περί ψυχής»), όταν αυτοί οι άξονες εντοπίζονται, φυσικό είναι να δημιουργούν γεωμετρικά σχήματα. Ειδικά μετά τις μελέτες του Bruneleschi και του Alberti για την προοπτική, οι πίνακες θα αναλύονταν με πλήθος αξόνων που θα δημιουργούσαν περίπλοκα σχήματα. Από εκεί κι ύστερα αρχίζει η παραφιλολογία και ο δήθεν μυστικισμός. (Ο αληθινός μυστικισμός μπορεί να αναζητηθεί αλλού).
Για την περίφημη νωπογραφία (fresco) του Raffaello μπορείτε να διαβάσετε στην wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/The_School_of_Athens. Το δικό μου (μορφολογικό) σχόλιο είναι ότι ο ζωγράφος, έχοντας να διαχειριστεί μια πολύ μεγάλη επιφάνεια (5m x 7.70m), κάνει μια εξαιρετική κατανομή του θέματος.
Θα παρατηρήσετε π.χ. ότι οι μορφές στ’ αριστερά είναι πιο απλωμένες, υπάρχει δε και η βάση ενός κίονα που χρησιμεύει σαν αναλόγιο στον Επίκουρο (αλήθεια, τίνος χέρια είναι στους ώμους του;) Αυτό προφανώς συμβαίνει επειδή ο Raffaello έχει να λύσει το πρόβλημα της πόρτας που βρίσκεται εκεί από κάτω και χαλάει τη συμμετρία. Για τον ίδιο λόγο, θα παρατηρήσετε ότι από τις μετώπες που έχουν ζωγραφιστεί κάτω από το έργο, η τελευταία δεξιά είναι μεγαλύτερη, για να ισορροπήσει την άλλη μεριά του τοίχου. Δείτε επίσης τις αλλεπάλληλες διακοπτόμενες Στοές (!) κάτω από τις οποίες γίνεται η σύναξη των σοφών, για να μπορεί να δικαιολογηθεί ο φωτισμός, όντας σ’ έναν …ημιυπαίθριο χώρο. Επιπλέον, οι αψιδωτές αυτές στοές εκμεταλλεύονται και συνεχίζουν προοπτικά το ημικυκλικό σχήμα της οροφής. Η μορφή του Διογένη καλύπτει με ωραίο τρόπο τα σκαλοπάτια μπροστά κι έτσι αποφεύγεται μία γραμμικότητα που μάλλον δεν επιθυμούσε ο καλλιτέχνης. Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες αναλύοντας τα επιμέρους στοιχεία, τα πως και τα γιατί (πόσο μάλλον αν είχαμε κι έναν ειδικό). Όσο για τους συμβολισμούς (αν θελήσει κανείς να επεκταθεί) ένα μόνο θα σας πω: πάνω αριστερά και δεξιά, βρίσκονται η Αθηνά και ο Απόλλων, δηλαδή οι δυο δικαστές του Αρείου Πάγου στην (πατριαρχική) Αισχυλική Ορέστεια. Και μόνο αυτή ως επιλογή θα μπορούσε να αποτελέσει ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα πολυσέλιδο βιβλίο ανάλυσης του έργου….
Η «Σχολή των Αθηνών» είναι ένα από τα βασικά τεκμήρια της λατρείας της Αναγέννησης για το κλασσικό Ελληνικό Πνεύμα (και όχι μόνο). Επισημαίνω τη φιλαρέσκεια με την οποία ταυτίζει ο Ραφαήλ σύγχρονά του πρόσωπα με αρχαίους Έλληνες (τον εαυτό του με τον Απελλή!) Αυτός είναι κυρίως ο λόγος (πέρα από την καλλιτεχνική του αξία) που κάνει το έργο εμβληματικό για την Ευρωπαϊκή Ιστορία.
Όσο για τα υπόλοιπα περί «κρυφής γεωμετρίας» όπως και για πολλά απ’ αυτά που βγάζουν στο Διαδίκτυο διάφοροι φωστήρες (ιερές γεωγραφίες, τρίγωνα με τα μαντεία κ.τ.λ.), να …κρατάτε και μικρά καλάθια!
Εικόνες:
Ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου (εκδοχή του Μουσείου της Minneapolis).
Μελέτη αξόνων-εγεγραμμένων σχημάτων από γοτθικό χειρόγραφο.
H Pieta του van der Weyden και η ανάλυσή της.
Van der Weyden: Τα Eπτά Μυστήρια, ανάλυση
Μελέτη με άξονες του Picasso για την Guernica.
Ο ζωγράφος, όπως και ο μουσικοσυνθέτης αλλά και κάθε καλλιτέχνης εν τέλει, ξεκινάει τη δημιουργία ενός έργου εμφορούμενος κατά το έλασσον από την λεγόμενη «έμπνευση» (που είναι θέμα για άλλη συζήτηση) και κατά το μείζον από την γνώση της τεχνικής που διαθέτει. Η εμπειρία χιλιετηρίδων και η παράδοσή της από γενιά σε γενιά δημιούργησε κανόνες που αποτελούν την εργαλειοθήκη για το «χτίσιμο» ενός έργου τέχνης. Από 'κεί ξεκινούν οι πάντες. Ύστερα ο καθένας, ανάλογα με την εποχή και την ιδιοσυγκρασία του, δίνει στο έργο την ιδιαιτερότητα που θα αποτελέσει και την προσωπική του σφραγίδα. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Ιστορίας είναι εκείνοι που δημιούργησαν νέους κανόνες, υπερβαίνοντας αλλά μη αγνοώντας τους παλιούς.
Από την Προϊστορία ήδη, αν κρίνουμε από τις αριστουργηματικές βραχογραφίες των Πυρηναίων και της Σαχάρας, αρχίζουν να απασχολούν τον καλλιτέχνη θέματα σχετικά με την ισορροπία του έργου, την κίνηση, την προοπτική κτλ.
Φαίνεται όμως ότι η πρώτη φορά που τίθενται συνειδητά και οργανωμένα τέτοια ζητήματα και μάλιστα με τρόπο που δεν αμφισβητήθηκε για αιώνες, είναι ο περίφημος «Κανών» του Πολυκλείτου. Μπαίνω στον πειρασμό να σας αναφέρω ότι ο Πολύκλειτος και ο Φειδίας είναι οι δυο διασημότεροι μαθητές του ξακουστού γλύπτη Αγελάδα από το Άργος. Είναι αυτοί που δημιούργησαν τον λεγόμενο «Αυστηρό Ρυθμό», με τα αιώνια και φωτοβόλα αριστουργήματά τους που κατηύγασαν τον Χρυσό Αιώνα.
«Κανών» ονομαζόταν το σχετικό σύγγραμμα του Πολυκλείτου και αποτυπώθηκε στον υπέροχο «Δορυφόρο του, ο οποίος δυστυχώς, σώθηκε μόνο μέσα από τα ρωμαϊκά αντίγραφά του. Ο Πολύκλειτος λοιπόν, μελετώντας το σώμα νεαρών αθλητών, καταλήγει σε πολύπλοκα μαθηματικά συμπεράσματα για τις σωστές αναλογίες του ανδρικού σώματος, που μέχρι και σήμερα θεωρούνται ιδανικές και συνοψίζουν το «καλός κ'αγαθός» (καλλονή-ανδρεία-σεμνότης). Για παράδειγμα, μεταξύ άλλων, ο Πολύκλειτος λέει ότι το ύψος του προσώπου και το ύψος της κεφαλής πρέπει να είναι ίσα με το 1/10 και το 1/8 του συνολικού ύψους του σώματος αντιστοίχως, το δε άθροισμα των υψών τραχήλου και κεφαλής να ισούται με το 1/6 του αναστήματος.
Στη ζωγραφική τώρα, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί νοητούς άξονες για να προσδώσει ισορροπία στο έργο, να δημιουργήσει κορυφώσεις, όγκους, επιφάνειες, να εστιάσει την προσοχή κτλ. Με την έννοια αυτή και δεδομένου του ότι όπως λέει ο Αριστοτέλης, «το σημείο όταν κινηθεί παράγει γραμμή και η γραμμή όταν κινηθεί παράγει επιφάνεια» («Περί ψυχής»), όταν αυτοί οι άξονες εντοπίζονται, φυσικό είναι να δημιουργούν γεωμετρικά σχήματα. Ειδικά μετά τις μελέτες του Bruneleschi και του Alberti για την προοπτική, οι πίνακες θα αναλύονταν με πλήθος αξόνων που θα δημιουργούσαν περίπλοκα σχήματα. Από εκεί κι ύστερα αρχίζει η παραφιλολογία και ο δήθεν μυστικισμός. (Ο αληθινός μυστικισμός μπορεί να αναζητηθεί αλλού).
Για την περίφημη νωπογραφία (fresco) του Raffaello μπορείτε να διαβάσετε στην wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/The_School_of_Athens. Το δικό μου (μορφολογικό) σχόλιο είναι ότι ο ζωγράφος, έχοντας να διαχειριστεί μια πολύ μεγάλη επιφάνεια (5m x 7.70m), κάνει μια εξαιρετική κατανομή του θέματος.
Θα παρατηρήσετε π.χ. ότι οι μορφές στ’ αριστερά είναι πιο απλωμένες, υπάρχει δε και η βάση ενός κίονα που χρησιμεύει σαν αναλόγιο στον Επίκουρο (αλήθεια, τίνος χέρια είναι στους ώμους του;) Αυτό προφανώς συμβαίνει επειδή ο Raffaello έχει να λύσει το πρόβλημα της πόρτας που βρίσκεται εκεί από κάτω και χαλάει τη συμμετρία. Για τον ίδιο λόγο, θα παρατηρήσετε ότι από τις μετώπες που έχουν ζωγραφιστεί κάτω από το έργο, η τελευταία δεξιά είναι μεγαλύτερη, για να ισορροπήσει την άλλη μεριά του τοίχου. Δείτε επίσης τις αλλεπάλληλες διακοπτόμενες Στοές (!) κάτω από τις οποίες γίνεται η σύναξη των σοφών, για να μπορεί να δικαιολογηθεί ο φωτισμός, όντας σ’ έναν …ημιυπαίθριο χώρο. Επιπλέον, οι αψιδωτές αυτές στοές εκμεταλλεύονται και συνεχίζουν προοπτικά το ημικυκλικό σχήμα της οροφής. Η μορφή του Διογένη καλύπτει με ωραίο τρόπο τα σκαλοπάτια μπροστά κι έτσι αποφεύγεται μία γραμμικότητα που μάλλον δεν επιθυμούσε ο καλλιτέχνης. Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ώρες αναλύοντας τα επιμέρους στοιχεία, τα πως και τα γιατί (πόσο μάλλον αν είχαμε κι έναν ειδικό). Όσο για τους συμβολισμούς (αν θελήσει κανείς να επεκταθεί) ένα μόνο θα σας πω: πάνω αριστερά και δεξιά, βρίσκονται η Αθηνά και ο Απόλλων, δηλαδή οι δυο δικαστές του Αρείου Πάγου στην (πατριαρχική) Αισχυλική Ορέστεια. Και μόνο αυτή ως επιλογή θα μπορούσε να αποτελέσει ολόκληρο κεφάλαιο σ' ένα πολυσέλιδο βιβλίο ανάλυσης του έργου….
Η «Σχολή των Αθηνών» είναι ένα από τα βασικά τεκμήρια της λατρείας της Αναγέννησης για το κλασσικό Ελληνικό Πνεύμα (και όχι μόνο). Επισημαίνω τη φιλαρέσκεια με την οποία ταυτίζει ο Ραφαήλ σύγχρονά του πρόσωπα με αρχαίους Έλληνες (τον εαυτό του με τον Απελλή!) Αυτός είναι κυρίως ο λόγος (πέρα από την καλλιτεχνική του αξία) που κάνει το έργο εμβληματικό για την Ευρωπαϊκή Ιστορία.
Όσο για τα υπόλοιπα περί «κρυφής γεωμετρίας» όπως και για πολλά απ’ αυτά που βγάζουν στο Διαδίκτυο διάφοροι φωστήρες (ιερές γεωγραφίες, τρίγωνα με τα μαντεία κ.τ.λ.), να …κρατάτε και μικρά καλάθια!
Εικόνες:
Ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου (εκδοχή του Μουσείου της Minneapolis).
Μελέτη αξόνων-εγεγραμμένων σχημάτων από γοτθικό χειρόγραφο.
H Pieta του van der Weyden και η ανάλυσή της.
Van der Weyden: Τα Eπτά Μυστήρια, ανάλυση
Μελέτη με άξονες του Picasso για την Guernica.
Σχόλια
Εννοείται πως υπερέχει η έμπνευση της ιστορικότητας! Και εννοείται πως προέχει η τεχνική της εμπνεύσεως! Κι επίσης εννοείται πως ο καλλιτέχνης είναι τελείως καβαλημένος!!!